07.09.2011: Kotwica – Symbol Polski Walczącej. – Jolanta Zieleniak
Kotwica – Symbol Polski Walczącej.
Kiedy w pierwszych latach okupacji niemieckiej w Polsce, wprowadzano drakońskie metody rządzenia , nie wszyscy Polacy stracili ducha walki i nadzieję na szybki koniec wojny. Nadzieja ta, z perspektywy czasu wydająca się zupełnie płonna, była jednak potrzebna, dlatego że trzymała ludzi przy życiu i dawała odwagę do walki z okupantem. Należy pamiętać że początek II wojny światowej charakteryzował się wolą walki Polaków. Taka była postawa społeczeństwa. Westerplatte walczyło do ostatnich sił. Warszawa broniła się do 27- go września 1944r. Dowódca SGO”Polesie” (Gen. Kleeberg) walczył pod Kockiem do 5-go października.
Humor jako lekarstwo na stres
Pracę nad poprawą psychicznej kondycji narodu rozpoczęto przez nalepianie napisów na niemieckich ogłoszeniach ulicznych np. „Siekiera, motyka, bimber, alasz – przegrał wojnę głupi malarz”. Innym przykładem była akcja „poprawiania” hasła niemieckiego. Dla Polaków znających j. niemiecki w słowach „ Deutschland siegt an allen Fronten”, co znaczyło „Niemcy zwyciężają na wszystkich frontach”, wystarczyło podmienić jedna literę aby zmienić sens hasła. W słowie „siegt” literę „s” zmieniono na „l”, gdzie „liegt” znaczy leżeć. W nowej wersji hasło brzmiało „ Niemcy leżą na wszystkich frontach”. Mimo tych wysiłków konspiracyjna walka z niemieckim hasłem nie mogła przynieść pożądanych efektów. Nie każdy napis można było zmienić. Humor był bronią przeciw depresji.
Powstanie symbolu Polski Walczącej
Później zaczęto szukać symbolu, który stałby się synonimem niepodległości Polski. W związku z zaistniałą sytuacją, Biuro Informacji i Propagandy KG AK ogłosiło konspiracyjny konkurs na najlepszy symbol odzwierciedlający, że Polska walczy. Jednym z inicjatorów tego konkursu był Czesław Michalski, przedwojenny polski oficer rezerwy, ranny w kampanii wrześniowej, który był obecny przy powstawaniu organizacji małego sabotażu „Wawer”. Żyłka dziennikarska i dobra znajomość języka niemieckiego była mu bardzo pomocna w rozumieniu ducha niemieckiej propagandy. Wracając do konkursu, spośród 27 zgłoszonych propozycji, w ciągu 2 miesięcy wybrano dwa symbole: „Kotwicę” i „Skrzyżowane miecze grunwaldzkie”. Przy wyborze brano pod uwagę łatwość wykonania i zrozumiałość. Zwyciężył projekt „Kotwicy”, jako wymowny symbol nadziei na wskrzeszenie Polski. Znak ten jednoczył w sobie parę elementów patriotycznych „P” jak Polska i „W” jak walcząca. . Autorką była 22 letnia instruktorka harcerska Anna Smoleńska (28.2.1920 – 19.3.1943r) ps. „Hanka”, studentka historii sztuki na tajnym UW. 1 Dzisiaj po wielu latach wojny, wielu pretendentów rości sobie prawo do autorstwa „kotwicy”. Za miarodajne uważa się jednak opublikowanie w 1974r., książki „Wojna warszawsko –niemiecka”, autorstwa Czesława Michalskiego przewodniczącego jury konkursu na znak Polski Walczącej, który pisze „Kotwicę zaprojektowano w jednym z żeńskich zespołów harcerskich. Autorką pomysłu była podobno Anna Smoleńska, w każdym razie ona przesłała Kotwicę na konkurs, o czym zresztą dowiedziałem się dopiero kilka miesięcy później”. Anna Smoleńska jest jedną z wielu odważnych i najpiękniejszych postaci polskiego harcerstwa lat okupacji. Należała do organizacji „Wawer”, opiekowała się rodzinami aresztowanych. Była łączniczką sekretariatu redakcji „Biuletyn Informacyjny” Marii Straszewskiej, która po śmierci Ani, w tekście z 1947 r. pisała „Hanka dużo czytała. Zdolna, bardzo inteligentna miała wielostronne zamiłowania i zainteresowania(…)brała udział w konkursie na znak Polski Walczącej, w którym pierwsze miejsce zajął zastęp harcerek z Żoliborza”. Ania została zamordowana 19 marca 1943r., w Auschwitz. Miała 23 lata.
Jak umieszczano znak
Kotwica jako symbol Polski Walczącej pojawił się w Warszawie 20 marca 1942r., malowali go chłopcy i dziewczęta z polskiego, tajnego harcerstwa, głównie członkowie organizacji „Wawer” w ramach akcji małego sabotażu. Z czasem znak „Kotwica” z Warszawy rozpowszechniony został na pozostałe tereny Polski. Młodzi (16 -18 lat , Bojowe Szkoły) harcerze umieszczali symbol na murach, tablicach ogłoszeniowych i na przystankach. Znak „Kotwicy” pojawiał się na wielu budynkach urzędowych, zajmowanych przez Niemców hitlerowskich, w koszarach wojska i SS (Sturm Stafetten – elitarne oddziały niemieckie wojsk faszystowskich, z których później rekrutowało się gestapo). W czerwcu 1942r. ostemplowano znakiem „Kotwicy” część nakładu ok. 500 sztuk „szmatławca” czyli „Nowego Kuriera Warszawskiego”, natomiast w następnym roku już było ostemplowanych 7 tyś. Znak malowano zwykle trudno usuwalną farba smołową, zazwyczaj różnymi malarskimi pędzlami do malowania mieszkań. Do malowania wyruszało około 200 osób. Malowanie Kotwic nocami było bardzo rzadkie i problematyczne. Zawsze była godzina policyjna i bywało, że strzelano do przechodniów. Malowano pojedynczo lub we dwóch, w tym przypadku jeden malował, a drugi trzymał wiadro z farbą i dla bezpieczeństwa rozglądał się wokoło. Jak 2 wspomina pan Eugeniusz Tyrajski ówczesny harcerz: „Malowaliśmy właśnie „Kotwicę” wieczorem, na ul. Myśliwskiej. Trzymałem kubełek z farba, a kolega malował. Akurat wtedy nadeszła starsza kobieta, na którą „obstawa” nie zwróciła większej uwagi. Podszedłszy bliżej, nagle wrzasnęła „Was machst du hier?!” (co ty tu robisz?! ). Malujący znak, w swej obronie, po prostu odruchowo pomazał ją pędzlem zanurzonym w farbie. Wtedy, oczywiście – krzyk!”. Innym przykładem jest namalowana wysoko przez Jana Bytara, duża „Kotwica”, na piedestale lotnika na placu Unii Lubelskiej w Warszawie, w samym centrum tzw: dzielnicy niemieckiej. Dzisiaj na odnowionym sokole nie ma śladu po „Kotwicy”. Czy zniszczono wartość historyczną celowo? Symbol Polski Walczącej malowano niekiedy w biały dzień, w obecności wielu przychodniów. Jak się później okazało konsekwencje czasem były śmiertelne. Wśród przechodniów w czasie okupacji byli ubrani po cywilnemu Niemcy hitlerowscy, ( w 1940 r. w Warszawie było ich ok. 20 tys.) Byli to pracownicy niemieckich instytucji, obywatele VD Volksdeutsche (Polacy, którzy podpisali listę przynależności do narodu niemieckiego), agenci gestapo, nie mówiąc o żołnierzach. Liczba ta z zwiększała ogólne zagrożenie podczas malowania znaków „Kotwicy”.
Dowódca Armii Krajowej, gen. Stefan Rowecki „Grot”, w lutym 1943 r., wydał rozkazy, by Kotwica była znakiem sabotażu i dywersji AK, a Sztab Komendy Gł. Uznał Kotwicę za znak Polski Walczącej. 1-go sierpnia 1966r. , Gen. „Bór” Komorowski, użył Kotwicy przy odznaczeniu żołnierzy Armii Krajowej.
Harcerze z organizacji „Wawer” (1940 – 1944)
27 września 1939r. powstała pierwsza konspiracyjna organizacja bojowa – Służba Zwycięstwu Polski. 13 listopada 1939r., na mocy decyzji władz RP na obczyźnie (Rządu i Naczelnego Wodza) z 8 i 13 XI 1939 r., przemianowano SZP na Związek Walki Zbrojnej, który ”jest organizacją ścisłą, tajną, wojskową, opartą o bezwzględne pojęte zasady hierarchii, karności i dyscypliny” i który zapoczątkował budowę Polskiego Państwa Podziemnego. Funkcję Komendanta Głównego ZWZ objął gen. Broni Kazimierz Sosnkowski, który w korespondencji z Krajem używał pseudonimu „Józef Godziemba”, lub „Godziemba”. W okupowanej Polsce szybko zaczęły powstawać konspiracyjne organizacje bojowe, które prawie wszystkie zostały wcielone do Armii Krajowej. Należy tu przypomnieć że 14 –go lutego 1942r., z rozkazu gen. Sikorskiego do gen. Roweckiego „Grota”, zmienił nazwę ZWZ na Armię Krajową. Nazwa „Wawer” pochodzi od upamiętnienia zbrodni hitlerowskiej dokonanej na ludności polskiej w podwarszawskiej miejscowości. W Wawrze, po zabójstwie 2 żołnierzy hitlerowskich, policja niemiecka w odwecie rozstrzelała 27 grudnia 1939r. 106 Polaków. Po jakimś czasie na murach warszawskich pojawiły się napisy „Wawer 27.XII. 39” lub „Wawer pomścimy”. Organizacja „Wawer” powstała w grudniu 1940r. w akademickim zrzeszeniu konspiracyjnym starszego harcerstwa p. n „Kuźnica”, formalnie działającym przed wojną jako szkolenie obywatelskie i oficjalnie jako pomoc społeczna (Rada Główna Opiekuńcza). W listopadzie 1940r., odbyło się zebranie tej organizacji w sprawie udziału jej członków w niepodległościowych akcjach antyniemieckich, gdzie wyłoniono młodzieżową organizację „Wawer” w ramach tzw. małego sabotażu. Efekty dziania tej organizacji były najbardziej widoczne i ocenia się, że liczyła 400 członków, a jej działalność zaczęła się szybko rozwijać już w styczniu 1941r. Organizacja ta podlegała pod Biuro Informacji i Propagandy KG AK, ps. ” Filharmonia”. Konspiracyjne Szare Szeregi zrealizowały wiele działań inicjowanych przez „Wawer” jak. np. podtrzymywanie na duchu społeczeństwa , dywersję psychologiczną wobec okupanta poprzez malowanie symbolu Polski Walczącej i inne. Organizacja harcerska „Szare Szeregi” została podzielona na trzy grupy wiekowe: „Zawisza-cy” – harcerze w wieku 12- 16, „Bojowe Szkoły” – w wieku 16 – 18, „Grupy Szturmowe” – ponad 18 lat. Do malowania „Kotwic” na murach Warszawy i nie tylko, aby dać świadectwo że Polska walczy, kierowano harcerzy z „Bojowych Szkół”.
Profanacja i kradzież symbolu „Kotwicy”
Historia powstania symbolu „Kotwicy”, która stała się częścią historii Polski, wymaga od nas Polaków szacunku i zachowania w pamięci dla pokoleń. Wspomnieć należy o historycznym powrocie w Polsce do znaku „Kotwicy” w okresie powstania „Solidarności”. Nie byłoby nic złego w tym gdyby znak „Kotwicy”malowano w formie niezmienionej, natomiast w tym okresie stworzono pewne odmiany, co w środowiskach kombatanckich budziło jednak pewien sprzeciw. Sprawa własności i praw do znaku jest obecnie bardzo aktualna, ponieważ wiele firm komercyjnych zawłaszczyło ten symbol, wykorzystując jako „ozdobę” do wytwarzanych gadżetów np; długopis, i inne. Te komercyjne pomysły zaczynają ponownie budzić sprzeciw, zwłaszcza wśród jeszcze żyjących ludzi, którzy malowali ten znak, często z narażeniem życia. Niektóre organizacje społeczne używają tego symbolu, nie byłoby nic w tym złego, bo jest ważne, aby przetrwał w pamięci, ale gdy czyta się statut tej organizacji…ponownie budzi się zastrzeżenie. Należy jednak zadać pytanie o faktyczne prawa do symbolu „Kotwicy”. O ile się nie mylę, nie został on dotąd formalnie i prawnie zarejstrowany. Zastrzeżenie mogłaby jednak uczynić powołana specjalna w tym celu Kapituła. Najbardziej upoważnieni są spadkobiercy z kręgów, gdzie powstał kiedyś symbol „Kotwicy”.
Autorefleksja
Powyższe opracowanie, ograniczone szczupłością miejsca nie pretenduje do wyczerpania tematu, natomiast ma przybliżyć czytelnikowi historię powstania symbolu „Kotwicy”, jak również przypomnieć ważne wydarzenia i daty, które miały duży wpływ na powstawanie Polskiego Państwa Podziemnego, o którym się mało mówi i pisze w obecnej Rzeczpospolitej Polskiej. Symbol „Kotwicy” przetrwał powojenne zawirowania naszej niepodległości. Pozostał nadal znanym, lub …nieznanym do dzisiaj. Dla ludzi pamiętających znaczenie „Kotwicy” w okresie II wojny światowej jest symbolem jednoczącym polskie społeczeństwo i walki o odzyskanie niepodległości Polski. W dzisiejszych czasach potrzebujemy odzyskać pamięć i tożsamości. Powinny powstawać w naszych umysłach pytania o doświadczenia historii Polski, znaczenia spuścizny i najważniejsze wartości. Czy jesteśmy zdolni zreflektować się i szczerze odpowiedzieć na pytania. Dlaczego żyję? Jakie mam obowiązki względem przeszłych pokoleń? Czy jestem wdzięczna?
Bardzo dziękuję dwutygodnikowi „Nowy Czas” za umieszczenie części mojego artykułu na łamach swojego pisma dnia 29 lipca 2011, podziękowania również kieruję dla portalu „Tutkaj News” który w całości umieścił artykuł „Kotwica- symbol Polski Walczącej’’
Jolanta Zieleniak
“Kotwica Walcząca” namalowana przez J. Bytnara
na pomniku lotnika, stojącym w tamtych latach
na placu Unii Lubelskiej w Warszawie, w samym
centrum tzw. dzielnicy niemieckiej (fot. S. Bałuk)